namen en gegevens die tot identificatie zouden kunnen leiden zijn gewijzigd
Een dertienjarige kleine tiran
Dieter is een jongen die het op school goed doet, maar thuis gedraagt hij zich op een vreselijke manier. De ene week woont hij bij zijn vader, de andere week bij zijn moeder. Tijdens de vakanties verblijft hij bij zijn moeder. Het is zijn moeder die mij om advies vraagt.
De moeder is gescheiden toen Dieter drie jaar oud was. Drie jaar later is de moeder hertrouwd. Dieter heeft nog een jonger zusje en een stiefzusje.
De belangrijkste klacht van de moeder is dat Dieter zijn zussen constant plaagt, behalve dan op de momenten dat hij aan het computeren is. Als zijn zusjes bijvoorbeeld gezellig naar de televisie zitten te kijken, kom Dieter er bij zitten en het hek is van de dam: aan de haren trekken, knijpen, bovenop zijn zussen gaan liggen. Er wordt hem meermaals gevraagd om er mee op te houden, maar hij kijkt zijn moeder dan gewoon aan en doet rustig verder tot de boel escaleert. Dit komt in het weekend meermaals voor. Het wordt dan zodanig erg dat iedereen op de toppen van zijn tenen loopt. Als zijn moeder hem straft door bijvoorbeeld zijn playstation af te nemen, begint hij hartverscheurend te huilen, gooit met van alles in zijn kamer om dan uiteindelijk na een half uur of langer te kalmeren en sorry te zeggen.
Als de moeder hem vraagt om iets te doen zoals papiertjes in de vuilnisbak gooien, huiswerk maken, de tafel dekken of de vuilnis buiten zetten, wordt dit altijd uitgesteld en tenslotte volgt een hevig protest met ruzie tot gevolg. Hij blijft gewoon eindeloos discussiëren om het niet te moeten doen. Zijn zus van elf doet dit alles zonder te klagen of te morren.
Soms lijkt, volgens de moeder, het leven met haar zoon op een aaneenschakeling van discussies over futiliteiten waarbij hij zichzelf als slachtoffer ziet. Zijn kleinste zus kan volgens hem voor zijn moeder niets verkeerd doen. De moeder ontkent dit, want als zijn zusje fouten maakt wordt ze ook gestraft.
Tot slot schrijft de moeder dat bij vreemden Dieter de liefste jongen is van allemaal. Hij is verdraagzaam, behulpzaam en vriendelijk. Als zijn mama er bij is, dan komt het duiveltje naar boven.
Mijn advies
Na de gebruikelijke waarschuwing om voorzichtig te zijn gezien mijn beperkte informatie, schrijf ik de moeder het volgende: Je begint jouw e-mail heel opvallend met de goede dingen: op school gaat het goed, hij is sociaal, intelligent, sportief en op het einde zeg je nogmaals dat Dieter bij andere mensen de liefste jongen is die er is; hij is behulpzaam en verdraagzaam. Hieruit kunnen we eigenlijk besluiten dat de opvoeding erg goed is verlopen en met die basisvaardigheden is de prognose voor zijn toekomst gunstig.
Niettemin kan hij de sfeer bij jullie thuis grondig verpesten. Dan is het noch voor jou, noch voor zijn zusjes leuk. Plagen, pijn doen, huilen, protesteren en zich verongelijkt voelen zijn aan de orde van de dag. Hoe komt het nu dat een sociale, lieve dertienjarige zich thuis zo tiranniek kan gedragen?
Wat in elk geval niet helpt en wat je natuurlijk zelf weet uit ervaring, is op hem inpraten, verbieden, gebieden om er mee op te houden. Dan escaleert het en uiteindelijk moet je hem straffen.
Dat gedrag levert hem veel op: hij staat in het centrum van de (negatieve) aandacht en hij heeft de macht over jullie. Hij doet bijvoorbeeld rustig verder als zijn moeder hem tot de orde roept. Het probleemgedrag zou afnemen en uiteindelijk verdwijnen als het geen aandacht oplevert en hij compleet genegeerd wordt op die momenten. Negeren is echter heel moeilijk vol te houden, want hij is dat probleemgedrag bij jullie nu zo gewend, dat het in een eerste fase van het negeren nog erger zou worden. Als er dan toch op hem wordt gereageerd, ‘leert’ Dieter dat als hij lang genoeg volhoudt met zijn probleemgedrag, hij toch die aandacht krijgt en weeral in het centrum van de macht staat. Dus is negeren geen goed advies, vooral niet omdat je dat van zijn jongere zusjes niet kan verwachten.
Een andere en betere mogelijkheid is om het tegenovergestelde, wenselijke gedrag aandacht te geven. Ik geef een voorbeeld: ‘zijn zusjes met rust laten als ze tv kijken en vriendelijk zijn’. Er wordt met Dieter vooraf een duidelijke afspraak hierover gemaakt. Bij wijze voor voorbeeld: tussen 18.00 en 19.30, als jullie naar de tv kijken houdt hij zich aan die afspraak.
Lukt het, dan krijgt hij om 19.30 van jou een handtekening op een kaart. Is de kaart vol met zeven of meer handtekeningen, dan verdient hij een beloning. Die beloning kan iets zijn dat hij toch zou krijgen, maar nu moet hij het eerst ‘verdienen’. Het kan ook zakgeld zijn; dan geef je niet meer dan nu, maar als hij nu tien euro per week krijgt, krijgt hij een vast bedrag van drie euro en een euro per dag dat hij zijn handtekening heeft verdiend.
Als dit twee weken of langer is gelukt, dan neem je er een afspraak bij. Het systeem wordt stopgezet als Dieter heeft geleerd dat de sfeer thuis veel gezelliger is en hij veel aandacht krijgt als hij zich sociaal gedraagt in jullie gezin.
Het gaat om het principe: werken aan een eerste stap, dat is het tegenovergestelde wenselijk gedrag op precies afgebakende momenten. Dat wordt door jou gecontroleerd en hij verdient er een beloning mee. Belangrijk is dat je bij het plaatsen van een handtekening op de kaart, je hem ook een knuffel geeft en aanmoedigt. Je kan heel dit systeem van afspraken en belonen aanpassen aan jouw specifieke gezinssituatie.
Ik hoop dat dit duidelijk is en dat je erin slaagt Dieter te bewegen met jou een afspraak te maken. Dat moet lukken natuurlijk want jij hebt de macht in handen om hem al of niet de beloning te geven. Om de zusjes niet te benadelen, kan je voor hen ook zo'n systeem uitwerken. Als het lukt dat heb jij opnieuw controle over de situatie en dat is natuurlijk de bedoeling in de opvoeding.
Heb je hierover vragen, neem dan gerust contact op.
Evaluatie en conclusie
De moeder bedankt mij voor het advies en twee maanden later geeft ze op de drie evaluatievragen (1. Het advies heeft mij goed geholpen; 2. De problemen met mijn zoon/dochter zijn nu afgenomen; 3. Dank zij het advies voel ik mij nu zelfzekerder in de opvoeding van mijn kind) een cijfer 10. Zij voegt eraan toe: ‘Ik heb uw werkwijze opgevolgd. Ook de ondersteuning en de bevestiging van mijn bedenkingen ten opzichte van mijn zoon hebben mij goed geholpen. We werken stapje voor stapje, maar ik zie al verbetering in de relatie tussen ons allemaal hier in huis. Heel erg bedankt’.
Soms is het verrassend hoe een ellendige gezinssituatie op korte termijn drastisch verbeterd kan worden met een eenvoudig advies. Dit heeft belangrijke implicaties voor het beleid in de jeugdzorg. Bij gevallen als deze zouden interventies vanuit jeugdzorg een averechts effect kunnen hebben. De jongen wordt dan als probleemgeval gezien en krijgt een diagnostische label. In de bovenstaande casus wordt duidelijk dat er helemaal geen sprake is van een stoornis: het is voldoende dat de moeder anders leert te reageren op het probleemgedrag van haar zoon om de problemen te doen verdwijnen als sneeuw voor de zon.
De lessen die we hieruit kunnen trekken zijn ook belangrijk voor het onderwijs. Heel veel gedragsproblemen in de klas kunnen verminderen als de leerkrachten leren hoe er best op te reageren. Het gaat erom dat de opvoeders leren het probleemgedrag te zien als een schakel in een gedragsketen: het probleemgedrag wordt veroorzaakt door wat eraan voorafgaat en op het probleemgedrag wordt door anderen gereageerd. Als de opvoeders leren de prikkels die aanzetten tot het probleemgedrag en de reacties op dat gedrag te veranderen, dan wordt het probleemgedrag aangepakt zonder dat het kind zelf wordt ‘behandeld’. Heel wat overbodige behandeling kan op deze wijze worden voorkomen.