opvoedingsproblemen - gedragsproblemen - jeugdcriminaliteit - orthopedagogiek - politiek voor de 21ste eeuw   

Verantwoording: Er worden in onze tijd duizenden miljarden besteed aan bewapening en aan ruimtevaart, terwijl honderden miljoenen kinderen geen of slecht onderwijs kunnen volgen zodat zij hun talenten niet kunnen ontplooien. Er wordt ook ontzettend onverantwoord omgegaan met onze planeet, waardoor de nieuwe generaties het erg moeilijk zullen hebben. Dit alles vereist een andere manier van denken en leven. Ik zoek hier een antwoord op.

De betekenis van de Ander volgens Levinas

Door de Ander besta ik. Door antwoord te geven op het appel van de Ander besta ik. Wie zich niet verantwoordelijk gedraagt tegenover de Ander kent het ware leven niet. We creëren onze eigen hel en we gaan naar de eeuwige verdoemenis als we verzuimen het goede te doen voor anderen (wie iemand leed aandoet of vermoordt, moet met de wroeging die er na de eigen dood komt eeuwig leven). 

Zonder de Ander zou ik geen toegang verkrijgen tot wat mij overstijgt (de Oneindige). De Ander komt ongevraagd in mijn leven. Hij komt onverwacht en onvoorzien in mijn wereld. De Ander gaat vooraf aan mijn vrijheid en aan mijn beslissing tot handelen. Ik moet gewoon antwoord geven door mijn verantwoordelijkheid op te nemen. Ik ben als het ware gegijzeld door de Ander.

Om echt menselijk te zijn kan ik niet anders dan verantwoordelijk zijn. Ik ben de dienaar van de  Ander. Dit wordt al verwoord in het Evangelie: Wie groot wil zijn moet een dienaar zijn (Mattheüs 20). 

De ware vrijheid

Het drama van deze tijd is de betovering door het materialisme, de consumptie, de technologie waardoor we het appel van de Ander nauwelijks nog horen. Dit is geen vrijheid. De echte vrijheid is onze vrijheid om al of niet antwoord te geven op het appel van de Ander. In de consumptiemaatschappij creëren we ons eigen totalitair systeem. In de gerichtheid op onze behoeftenbevrediging raken we verzadigd. Het goede doen voor de Ander is daarentegen een verlangen dat nooit gestild wordt. In het goede creëren of ontdekken we de Oneindigheid.

Die betovering door het immanente is er oorzaak van dat de meeste mensen niet kunnen en niet willen zien wat er gaande is met onze planeet. We roken onszelf uit. De lucht vervuilt meer en meer. Het ecologisch systeem raakt grondig en helaas wellicht onherstelbaar verstoord. Het leven in grote delen van de aarde wordt onmogelijk. Hongersnood dreigt en zelf watertekorten zijn er al. Ondertussen leven we onverstoord verder en draait de industrie op volle toeren. Heel vreemd is dit, alsof we vrijwillig naar de afgrond snellen.

De oplossing van de crises van deze tijd en van het onrecht zal niet komen van de technologische vooruitgang, maar van een massale bekering tot verantwoordelijk gedrag, ook ten aanzien van de toekomstige generaties. Een bekering die zich concretiseert in minder consumptie, een sobere levensstijl, minder reizen,...

De Ander de Ander laten zijn is mij ontdoen van wat mij bevredigt. Hij is niet het object dat ik kan gebruiken om mijn behoeften te bevredigen. De Ander de Ander laten zijn is ook geen wederkerigheid verlangen. Ik hoef niet het goede te doen uit plichtsbesef, maar ik doe het goede omdat het mijn plicht is. In het eerste geval gaat het toch nog om eigenliefde (ik ben er trots op mijn plicht te vervullen). Moreel handelen is geen gehoorzaamheid aan mijn geweten, maar het is een bevel.

Als het een bevel is dan betekent dit dat een hogere instantie een gebod aan mij oplegt. Hiervan bewust zijn ligt voor de hand. Een godsbewijs is niet nodig. Ik zou zeggen het geloof in God is ook niet nodig. Het gaat erom dat we het bevel horen in de ontmoeting met de Ander en er gevolg aan geven.

Het is niet mijn dood die angst inboezemt, maar de dood van de Ander. Het leven van de Ander gaat voor alles, ook voor het mijne. Dit zien we bijvoorbeeld als iemand een ander redt op gevaar van eigen leven (zo wereldvreemd is de visie van Levinas niet, integendeel het zijn diegenen die het eigenbelang voorop stellen die vreemd zijn aan de ware wereld, aan de ware menselijkheid).

De Ander als principe van de filosofie

Bij Levinas is de Ander het principe van de filosofie. De filosofie begint als ethiek. Ik ben niet meer het centrum van mijn gedachten, maar de Ander. Hier is sprake van ’substitutie’: de Ander wordt het centrum van mijn ego. Mijn vrijheid is niet prioritair, maar mijn passiviteit als ontvankelijkheid voor de oproep tot verantwoordelijkheid: ’Hier ben ik’. Het zijn niet mijn motieven die mij ethisch doen handelen, maar het bestaan van de Ander. De gehele mensheid kijkt mij aan in de Ander. Ieder individu is verantwoordelijk voor geheel de mensheid en voor de planeet waarop wij leven.

De legitimiteit van de Staat

We leven in een gemeenschap. Dit wil zeggen dat naast de naaste ook de derde er is. Gedraagt de derde zich verantwoordelijk tegenover mijn naaste? Hier ligt de verantwoordelijkheid van de Staat. De legitimiteit van de Staat ligt in het beschermen en respecteren van de relatie tot de singuliere Ander (zou dit een argument kunnen zijn tegen abortus?). Alleen de Staat die geïnspireerd is door de liefde voor de naaste is een rechtvaardige Staat. Niets kan zich onttrekken aan de verantwoordelijkheid voor de Ander. We moeten daarom de Staat (de wetgeving, de openbare instellingen, de administratie) beoordelen op basis van dit criterium. Desnoods moeten we in verzet komen als de Staat er oorzaak van is dat anderen leed wordt aangedaan of dat de burgers belemmerd worden in hun verantwoordelijkheid voor elkaar.

Het belang van verbondenheid tussen de mensen

In tegenstelling tot Hobbes (de ene mens is een wolf voor de anderen) ziet Levinas het geweld niet als de natuurlijke neiging van de mensen. Geweld vloeit voort uit het isolement van het individu, dat leeft alsof hij alleen op de wereld is, alsof de wereld alleen van hem is. De oorlog is hier een manifestatie van. De ethiek werpt een dam op tegen de permanente mogelijkheid van oorlog. Hieruit kunnen afleiden hoe belangrijk het is dat er verbondenheid is tussen de mensen. Het individu dat weet dat anderen om hem geven zal minder geneigd zijn om zijn verantwoordelijkheid te ontlopen. Verbondenheid met anderen is ook de belangrijkste buffer tegen crimineel gedrag. 

Om die reden is het gezin de hoeksteen van de samenleving, want in een goed functionerend gezin geeft men om elkaar en dan ook nog onbaatzuchtig en onvoorwaardelijk. Op dezelfde manier moet er ook verbondenheid zijn binnen de samenleving. Hier spelen een gedeelde geschiedenis, een gedeelde cultuur en gedeelde normen en waarden een cruciale en onmisbare rol. Ik vrees dat een multiculturele samenleving de verbondenheid ondermijnt.

Altijd is er het gevaar dat de Staat totalitair wordt en gehoorzaamheid eist aan een onpersoonlijke wet. De politiek aan zichzelf overgelaten wordt tirannie. Hier verdwijnt het individu in die zin dat hij zijn verantwoordelijkheid niet opneemt en zich verschuilt achter de wet. Maar de ambtenaar ziet de tranen van de burger niet, zegt Emmanuel Levinas. Alleen de moraal kan dit geweld van de Staat doen stoppen. Het alternatief van oorlog en geweld is de ethiek die van binnenuit waakt op de politiek; dit betekent dat het Ik prioriteit geeft aan de Ander, eventueel ten koste van zijn eigenbelang, zo nodig ten koste van zijn eigen leven. Zo wereldvreemd is dit laatste niet, want hoeveel mensen zijn er niet bereid, op gevaar van eigen leven, iemand anders in een vuurzee of bij verdrinking te redden.

Ten aanzien van de vreemdeling, de vluchteling of de asielzoeker hebben we op korte termijn de verantwoordelijkheid van gastvrijheid. Zij zijn echter ook verantwoordelijk voor hun eigen volk, voor hun naasten en dierbaren, daarom moeten zij op de langere termijn de verantwoordelijkheid opnemen in hun landen van herkomst. Hierbij kunnen ze rekenen op de solidariteit van volkeren die welvarend zijn. Als in de toekomst overal in de wereld tekorten zouden ontstaan, de economie zou instorten en miljarden in armoede vervallen, ook in het Westen, dan zal het van vitaal belang zijn wat beschikbaar is rechtvaardig te verdelen. Als in deze tijden de ethiek geen prioriteit zou hebben op de politiek, wordt de wereld een hel.

Het bovenstaande toont het absolute belang van de filosofie van Levinas om in de 21ste eeuw de verschrikkingen van de 20ste eeuw niet te herhalen. Helaas zijn de eerste tekenen van het gebrek aan verantwoordelijkheid en van het prioriteit geven aan het eigenbelang van het individu en van de groep niet erg bemoedigend.

Politiek volstaat niet

De belangrijkste conclusie van deze studie is dat de politiek niet volstaat om vrede en welzijn te verzekeren. Altijd moeten de burgers zelf hun ethische verantwoordelijkheid opnemen, desnoods door het onrecht van de Staat, van de wetgeving of van de administratie te bestrijden. Filosofisch uitgedrukt: de ethiek is de transcendentie die in de immanentie van de Staat binnendringt en voorrang moet hebben. De Oneindige doorbreekt hier de politieke totaliteit. Het totalitarisme van de Staat wordt doorbroken als we ons ethisch gedragen. We kunnen ons bevrijden uit de quasi totalitaire macht van de technologie door het goede voor anderen te doen, door onbaatzuchtig en onvoorwaardelijk anderen lief te hebben en door voor hun belangen op te komen.

Een totalitaire staat is daarom nog geen totalitaire samenleving

Ethiek heeft prioriteit op eender welke ideologie. De ethiek van de verantwoordelijkheid van elke burger voor de Anderen is een waarborg tegen totalitarisme. Levinas heeft het in dit verband over ’de kleine goedheid’, dat zijn de dagelijkse handelingen waarin de ene mens voorrang geeft aan een ander, of zijn eigenbelang opzij zet om op te komen voor de belangen van een Ander. Als in een land als China waar de staat oppermachtig is en alles controleert, de burgers de ’kleine goedheid’ tussen elkaar in praktijk brengen, is China misschien een totalitaire staat, maar geen totalitaire samenleving.

De kleine goedheid waarin veel burgers zich mobiliseren voor de belangen van de mensheid lijkt mij een betere strategie dan actiegroepen die gewelddadig zijn, vernielingen zaaien en groepen tegen elkaar opzetten. Ik geloof sterk in het inspireren van mensen door ons eigen voorbeeld. Als bijvoorbeeld blanken solidair opkomen voor zwarte mensen, als moslims opkomen voor hun geloofsgenoten in de landen van herkomst of als zwarte mensen zich inzetten voor goed onderwijs, excellente ziekenzorg en voldoende werkgelegenheid in Afrikaanse landen maken we met zijn allen van de 21ste eeuw de beste eeuw ooit.

Geen verkeerd begrip van de scheiding van Kerk en Staat

Er is geen radicale scheiding tussen moraal en politiek, maar een beweging van de transcendentie in de immanentie. We mogen daarom de scheiding van Kerk en Staat niet verkeerd begrijpen. Het gaat in de politiek niet om vrijheid ten aanzien van de ethische normen. De Kerk die de ethiek vertegenwoordigt of voor wie niet gelooft: de ethische grondslag voor ons handelen, is niet het resultaat van democratisch overleg. Het gaat om een waarheid die van ’elders’ komt, die niet het resultaat is van menselijke logica. Voor de Kerk is die waarheid door God geopenbaard. Anderen nemen de ethische geboden als een gegeven aan zonder God erbij te betrekken (volgens mij maakt het niet veel uit; ik zie geen fundamenteel verschil tussen een religieus iemand en iemand die zich verantwoordelijk gedraagt op een onbaatzuchtige en onvoorwaardelijke wijze).

De Ander is altijd meer dan wat de wet voorschrijft. Het goede doen voor een Ander wordt niet opgelegd door de wet. Het gaat om puur engagement, zonder einde, waarbij de Ander altijd voorrang heeft op het Ik. Goedheid is toelaten dat de Ander zijn plek op de wereld heeft, waarbij ik de hoeder van mijn broeder ben. Hierbij mogen we niet vergeten dat de toekomstige generaties die zullen leven op de planeet die we voor hen achterlaten, ook onder de noemer ’de Ander’ vallen.

Door zijn visie op ethiek en politiek kunnen we de filosofie van Levinas bestempelen als een filosofie voor onvoorspelbare tijden. Wat er nu gaande is in de wereld maakt voorrang geven aan de ethiek een kwestie van al of niet overleven van de mensheid.

Referentie: Zielinski, A. (2004). Levinas: La responsabilité est sans pourquoi. Paris: Presses Universitaires de France.

HOME

andere teksten: